[Mê Khủng Long – Dinophile.vn] Tiktaalik có phải là kẻ tiên phong tiến lên cạn trong số các loài động vật có xương sống thời cổ đại và do đó, là tổ tiên cũng như nguồn cơn cho mọi đau khổ của nhân loại ngày nay?
PHÁT HIỆN CHẤN ĐỘNG
Vào năm 2004, trên hòn đảo Ellesmere lạnh lẽo hoang vu thuộc vùng lãnh thổ Nunavut, Đông Bắc Canada, các nhà khoa học gồm Edward Daeschler, Neil Shubin và Farish Jenkins Jr. đã khai quật được ba bộ xương động vật lạ lùng trong những lớp đá thuộc Hệ tầng Fram, vốn có niên đại Devon muộn, khoảng 380-360 triệu năm trước. Người ta đã phát hiện ra chúng nhờ một hộp sọ đã nhô ra ngoài vách đá, và rất may là chúng đều ở trong tình trạng rất tốt với những mẫu vật đã có niên đại cổ đến vậy.
 |
| Neil Shubin, một trong ba người phát hiện ra hóa thạch Tiktaalik và bản sao hộp sọ của mẫu định danh |
Sau quá trình mô tả và nghiên cứu kéo dài 2 năm, vào năm 2006, những hóa thạch này được công bố trên tập san danh tiếng Nature và nhanh chóng thu hút sự chú ý của cả cộng đồng khoa học lẫn dư luận. Nhiều nhà khoa học cho rằng, đó là một dạng chuyển tiếp giữa động vật sống dưới nước và động vật sống trên cạn, một thứ mà các những người tin vào thuyết tiến hóa có thể chỉ vào nó mà nói rằng: “Tôi biết là nó có tồn tại mà, và chúng ta đã tìm được nó rồi.”
Một số người đặt biệt danh cho nó là “fishapod”, có nghĩa là “chân cá”, hoặc “cá có chân”, tuy nhiên nhóm nghiên cứu thì đặt cho nó một danh pháp được lấy từ ngôn ngữ của người bản địa Inuit, đó là Tiktaalik. Ý nghĩa chỉ đơn giản là “cá nước ngọt lớn”. Kể từ đó cho đến nay thì đã có thêm hàng chục mẫu vật được phát hiện, tuy nhiên mẫu định danh, tức là một trong ba bộ xương đầu tiên được tìm thấy vẫn là mẫu vật có mức độ bảo quản tốt nhất.
VẪN LÀ CÁ, NHƯNG ĐÃ CÓ NHỮNG ĐẶC ĐIỂM CỦA TETRAPOD
Về cơ bản, Tiktaalik vẫn là một con cá, cụ thể hơn là cá vây thùy Sarcopterygii. Nó vẫn có mang cá, vảy cá và vây cá. Tuy nhiên, ở nó đã bắt đầu có sự hiện diện của những đặc điểm ở động vật tứ chi Tetrapoda. Phần hộp sọ của nó khá bẹt và phẳng, giống với hộp sọ của cá sấu hơn cá, với mắt nằm ở phía trên. Phần sau của hộp sọ có hai vết lõm được cho là nơi từng chứa các lỗ thở phía trên đầu, cho thấy Tiktaalik có thể đã có phổi nguyên thủy bên cạnh mang. Điều này đặc biệt hữu ích khi nó săn mồi ở vùng nước nông, nơi nhiệt độ nước cao có thể làm giảm nồng độ oxy trong nước.
 |
| Một bản phục dựng ngoại hình Tiktaalik của Tyler Keillor. |
Các xương chi và khớp mang đặc điểm nửa cá, nửa tetrapod, trong đó bao gồm cả khớp cổ tay đã có công dụng thật sự nhưng chưa có ngón tay mà thay vào đó là những cái vây giống cá mọc tỏa ra. Cấu tạo vây đặc biệt giúp Tiktaalik có thể lội ở các vùng nước nông, đồng thời cũng có thể sử dụng chúng để nâng đỡ cơ thể như hầu hết các động vật bốn chân.
Phần hông cũng mang những đặc điểm trung gian giữa cá, cụ thể là cá vây thùy và động vật tứ chi. Xương chậu của Tiktaalik to lớn nhiều so với các loài cá khác, gần bằng kích cỡ của đai ngực, do đó về điểm này nó giống các loài động vật tứ chi hơn. Trong khi đó, về mặt hình dạng, xương chậu của Tiktaalik là một xương duy nhất, giống với cá. Dù vậy thì các nhà nghiên cứu mô tả Tiktaalik cho rằng, xương chậu của nó đủ mạnh mẽ để giúp nó di chuyển ở vùng nước nông cũng như các bề mặt bùn lầy.
Một số đặc điểm đã hoàn toàn giống các tetrapod là xương sườn, cổ có khả năng chuyển động với đai ngực tách biệt với hộp sọ – điều này khiến cho Tiktaalik trở thành loài cá cổ nhất được biết sở hữu một cái cổ hoàn chỉnh. Cấu tạo kiểu này có thể giúp Tiktaalik đạt được sự linh hoạt lớn hơn khi săn mồi trên cạn hoặc ở những vùng nước nông.
Như vậy, nhóm nghiên cứu mô tả Tiktaalik đặt ra giả thuyết: Tiktaalik là một sinh vật thích nghi tốt với việc sống ở các môi trường suối nông, đầm lầy hoặc ao. Và thỉnh thoảng, nó có thể sử dụng những cái vây đặc biệt của nó để di chuyển trên bờ trong thời gian ngắn. Đó có thể chỉ là những chuyến đi nhỏ, nhưng là một bước tiến lớn của các loài động vật.
 |
| Bức tranh của Zina Deretsky mô tả cảnh Tiktaalik tiến lên bờ. |
Ngay khi Tiktaalik được công bố, không chỉ giới khoa học mà cộng đồng mạnh quốc tế cũng phát cuồng với sinh vật này, đặc biệt là khi nữ họa sĩ cổ sinh Zina Deretsky vẽ bức tranh minh họa lại sinh vật này. Bức tranh của Zina Deretsky nhanh chóng trở thành một hiện tượng trên mạng Internet, được sử dụng trong rất nhiều meme mà phần lớn trong số đó, cà khịa quyết định từ dưới nước tiến lên bờ của Tiktaalik. Giống như hiệu ứng cánh bướm, quyết định này là khởi đầu cho một chuỗi những sự kiện dẫn đến mọi đau khổ của con người chúng ta, nghe cũng hợp lý ra phết. Nếu không có Tiktaalik, biết đâu bạn và tôi ngày nay vẫn là những con cá tung tăng bơi lội cùng Dunkleosteus đúng không nào?
CÓ PHẢI TỔ TIÊN CỦA LOÀI NGƯỜI?
Các nhà khoa học cho rằng, Tiktaalik đại diện cho sự chuyển tiếp giữa các động vật có xương sống không phải tetrapod, tức là cá, sang các tetrapod sơ khai như Acanthostega và Ichthyostega. Các chi cá vây thùy trước Tiktaalik như Panderichthys hay Eusthenopteron có niên đại khoảng 380-385 triệu năm. Tiktaalik có niên đại 375 triệu năm còn tetrapod sơ khai như Acanthostega và Ichthyostega có niên đại khoảng 365 triệu năm.
Dù vậy thì mọi thứ có vẻ đã trở nên phức tạp hơn một chút khi vào năm 2010, một nhóm các nhà cổ sinh vật học đã công bố một loạt dấu vết di chuyển hóa thạch tại Ba Lan, có niên đại cổ hơn Tiktaalik đến 12 triệu năm. Các dấu vết này dường như được tạo ra bởi một con tetrapod đã có thể sống hoàn toàn trên cạn và di chuyển bằng bốn chân. Điều đó có nghĩa là, Tiktaalik có thể không phải sinh vật đầu tiên di chuyển được trên cạn mà có một sinh vật khác đã làm được điều đó trước và theo cách còn hoàn chỉnh hơn Tiktaalik rất nhiều.
Những nhà cổ sinh vật học đã khám phá ra Tiktaalik thì bày tỏ sự nghi ngờ với phát hiện này. Chẳng hạn như Neil Shubin, ban đầu ông cho rằng Tiktaalik cũng có thể tạo ra những dấu vết tương tự. Trong một nghiên cứu sau đó, Shubin lại nêu giả thuyết rằng những dấu vết di chuyển ở Ba Lan có thể là do một loài cá biết đi tạo ra, bởi nó thiếu các ngón. Tuy nhiên nhóm nghiên cứu các dấu vết ở Ba Lan thì cho rằng những dấu vết này tương đương với những dấu vết di chuyển của các loài tetrapod muộn hơn Tiktaalik và qua đó, bác bỏ giả thuyết cho rằng Tiktaalik và các loài họ hàng cùng được gọi là cá có chân của nó là tổ tiên của tetrapod. Một số giả thuyết khác thì cho rằng, có thể tetrapod và các loài cá có chân như Tiktaalik đã tiến hóa hội tụ và hình thành các đặc điểm tương tự một cách độc lập với nhau.
Đến năm 2015, cuộc tranh luận tạm lắng xuống khi một nghiên cứu khác đánh giá lại các dấu vết ở Ba Lan và diễn giải rằng, đó không phải là những dấu vết di chuyển của tetrapod, mà là dấu vết làm tổ hoặc ăn mồi của động vật, có thể là cá. Tuy nhiên họ cũng giới thiệu một số phát hiện khác có thể là dấu vết di chuyển của động vật tetrapod có niên đại sớm hơn Tiktaalik ở Scotland, Ireland và Ý. Thế nên, vẫn có khả năng Tiktaalik và có họ hàng cá có chân của nó không phải tổ tiên của các động vật tứ chi, trong đó có con người chúng ta, cũng như không phải là nguồn cơn đau khổ của nhân loại. Để có thể khẳng định, chúng ta sẽ cần thêm những bằng chứng mới, rõ ràng hơn về sự hiện diện của các động vật tứ chi trước Tiktaalik.
Như vậy, Tiktaalik dù được xem là một trong những trường hợp hóa thạch chuyển tiếp quan trọng nhưng cho đến nay, giới khoa học vẫn không dám chắc chắn 100% rằng liệu nó có phải là tổ tiên của các tetrapod cũng như của con người hay không và đó sẽ là một vấn đề cần phải tranh luận nhiều trong tương lai.